یادداشت: دکتر علیرضا پرند؛ معاون عملیات سازمان امداد و نجات در زلزله بم/ در ۵۰سال اخیر حدود ۱۴زلزله با شدت بین 2/6 تا 7/7ریشتر در کشور رخ داده است  و  ایران جزء ۱۰کشور حادثه‌خیز جهان است، در آسیا مقام چهارم و در دنیا مقام ششم را دارد.  یکی از این حوادث فاجعه‌آمیز، زلزله بم بود که با شدت6/6ریشتر به‌وقوع پیوست و درحد یکی از حوادث بزرگ بین‌المللی مطرح شد. با وجود گستردگی ابعاد فاجعه، جمعیت هلال‌احمر با حداکثر توان خود از این حادثه سربلند بیرون آمد. در زمان این رخداد مدیرعملیات سازمان امدادونجات بودم و به‌عنوان مسئول ستاد جمعیت هلال‌احمر تا پایان عملیات و روان‌شدن فعالیت‌ها و برقراری شرایط نسبتاً عادی در منطقه، مسئولیت هدایت و فرماندهی 13ستاد را برعهده داشتم.
بعد از اذان صبح بود که از کشیک سازمان امداد تماس گرفتند و خبر وقوع حادثه را اعلام کردند. بلافاصله در سازمان حاضر و تمامی کارشناسان را به اتاق بحران فراخواندیم چند نفر مشغول ارتباط‌گیری و اخذ اطلاعات از طریق تماس تلفنی با کرمان و بازیابی اطلاعات از  طریق سیستم GIS  شدند (که بعداً به  DMIS ارتقا یافت). از هر دو مسیر اطلاعات بسیار خوبی را دریافت کردیم. تماس‌های  تلفنی مستقیم حاکی از این بود که خودروهایی که از طرف بم به سمت کرمان در حرکت هستند همگی حامل مجروح هستند و مشخص بود که کانون حادثه در آنجاست. همچنین اطلاعات کسب شده از سیستم DMIS نشانگر این بود که دامنه حادثه تا بروات که در مجاورت بم قرار داشت نیز گسترش یافته است و ما باید عملیات امدادونجات را در این منطقه  نیز دنبال کنیم.
با یاری خدا و همت پرسنل شریف و زحمتکش جمعیت، امدادگران و سایر نهادهای مردمی، ستاد حوادث غیرمترقبه، نیروی انتظامی، سپاه، بسیج، ارتش، تیم‌های خارجی و... عملیات امدادونجات را به‌خوبی اجرا کردند که تجربیات حاصل از آن یکی از سرمایه‌های ذی‌قیمت برای جمعیت هلال‌احمر جمهوری اسلامی و مدیریت بحران کشور خواهد بود. به عبارتی برای کسانی که در بخش حوادث و سوانح فعالیت می‌کنند مدیریت و فرماندهی در این عملیات سنگین به‌مثابه باارزش‌ترین دوره‌های آموزشی دانشگاهی به شمار می رود. تجربیات این حادثه که در نوع خود بی‌نظیر بود، گویای نقاط قوت و ضعف و محدودیت‌های بسیاری بود که استفاده از این تجربیات ارزشمند می‌تواند چراغ راهی برای عملیات‌های بعدی باشد که در ادامه گوشه‌ای از این آموخته‌ها را مرور می‌کنیم.
آمار جمعیتی و اطلاعات دقیق
نبود اطلاعات دقیق از آمار جمعیتی بم یکی از مشکلاتی بود که روند امدادرسانی را با مشکل روبه‌رو ساخته بود. براساس آخرین سرشماری در بم حدود 90هزار نفر زندگی می‌کردند که در یک لرزش 12ثانیه‌ای، 34هزار نفر از آنها کشته و 19هزار نفر نیز مجروح شده بودند که از شهر بم خارج شدند، بنابراین بر اساس محاسبات سرانگشتی، عملیات امدادرسانی باید به 45هزار نفر صورت گیرد درحالی که آمار متقاضیان کمک و مراجعه‌کننده به هلال‌احمر، چندین برابر بود.
ارسال کمک‌های مردمی بدون هماهنگی با هلال‌احمر
ارسال کمک‌های مردمی از اقصی نقاط کشور و جهان صحنه بی‌نظیری از همبستگی و همدلی با مردم مصیبت‌زده بم را به تصویر کشید و شکوه انسانیت و نوع‌دوستی مردم را به نمایش گذاشت. علی‌رغم اعلام جمعیت هلال‌احمر مبنی بر عدم‌ ارسال مستقیم کمک‌های مردمی به بم، این اقلام بدون تفکیک، بسته‌بندی و به‌صورت انفرادی به منطقه ارسال شد. کامیون‌ها و وانت‌های شخصی که کمک‌های اهدایی را به‌طور تفکیک نشده، بدون توجه به نوع نیاز منطقه به بم آورده بودند، ساعت‌ها برای تخلیه بار در صف‌های طولانی منتظر مانده و گاهی رانندگان کامیون‌ها به ناچار این وسایل را خارج از فضای انبار تخلیه و بم را ترک می‌کردند. بازتاب این موضوع و نشر این خبر باعث بروز مشکلات بسیار زیادی شد که برداشت سطحی و ظاهری از آن، عدم توجه و رسیدگی جمعیت در ساماندهی کمک‌های مردمی بود. این در حالی بود که قوی‌ترین سیستم‌های تفکیک و جداسازی قادر نبود فرآیند تفکیک، شمارش و طبقه‌بندی این کالاها را در محل حادثه‌دیده انجام دهد.
هنگام کمک به آسیب‌دیدگان، توزیع عادلانه اقلام ضرورت دارد، مشخصات فنی و ظاهری اقلام توزیعی باید کاملاً یکسان بوده و حتی رنگ کالاها نباید متفاوت باشد. در غیر این صورت توزیع اقلام باعث ایجاد بروز مشکلاتی بین امدادگران توزیع‌کننده و مردم آسیب‌دیده خواهد شد، بنابراین ارسال کمک‌های مردمی باید تنها از طریق جمعیت صورت گیرد تا پس از تفکیک و بسته‌بندی بر اساس نیاز به‌تدریج بین آسیب‌دیدگان توزیع شود.
ناهماهنگی در توزیع اقلام امدادی توسط  NGOها
در کنار امدادرسانی جمعیت هلال‌احمر، مؤسسات خیریه‌ای در بم حضور یافتند که به‌طور مقطعی، در حد توان و با هدف خیرخواهانه اقدام به توزیع اقلام بین آسیب‌دیدگان می‌‌کردند. با توجه به اینکه اقلام اهدایی این موسسات تنها برای بخشی از آسیب‌دیدگان توزیع می‌‌شد، با اعتراض بخش‌هایی که این کمک‌ها را دریافت نمی‌کردند، مواجه شد. لکن به علت حضور مستمر جمعیت هلال‌احمر در منطقه و نوع فعالیت‌های آن، تمامی تبعات این ناهماهنگی متوجه امدادگران جمعیت می‌‌شد. با توجه به حضور اینجانب به‌مدت سه ماه به عنوان مسئول ستاد بحران جمعیت و مشارکت در جلسات ستاد بحران وزارت کشور که هر شب در بم تشکیل می‌شد، تلاش بسیاری جهت ساماندهی امور صورت گرفت و مقررشد تمامی کمک‌ها از طریق جمعیت هلال‌احمر توزیع شود.
حضور تیم‌های امدادی و درمانی و برپایی بیمارستان فدراسیون در منطقه
در زمان زلزله بم علاوه بر حضور تیم‌های امدادی سایر کشورها، فدراسیون بین‌المللی صلیب‌سرخ و هلال‌احمر اقدام به برپایی بیمارستان صحرایی کرد که مدیریت و تأمین نیروی انسانی این بیمارستان به‌تدریج به جمعیت هلال‌احمر واگذار شد. ورود تیم‌های عملیاتی جمعیت‌های ملی در حوادث و سوانح بین‌المللی تحت عنوان ERU  انجام می‌شود. تیم‌های ERU شامل مجموعه‌ای از افراد آموزش‌دیده و امکانات امدادی بر اساس استانداردهای تعریف شده از سوی فدراسیون بین‌المللی صلیب‌سرخ و هلال‌احمر، برای ارائه خدمات امدادی در کوتاه‌ترین زمان ممکن هستند. با توجه به شرایط جغرافیایی و حادثه‌خیزبودن کشورمان، مشارکت تیم‌ها در سوانح و حوادث بزرگ بین‌المللی براساس این قالب و استانداردهای تعریف‌شده، باعث کسب تجربه و توانمندسازی نیروها برای مقابله با حوادث داخلی و آمادگی بیشتر برای حضور در حوادث ملی خواهد شد.  
توجه علمی به ناهنجاری‌های اجتماعی و مشکلات روانی
اجرای پروژه‌های حمایت‌های روانی توسط جمعیت از دیگر نکات آموزنده پس از زلزله بم شمرده می‌شود .بر اساس ارزیابی انجام شده 20،000نفر از آسیب‌دیدگان زلزله بم و بیش از 200نفر از روانشناسان داخلی و خارجی با همکاری جمعیت‌های صلیب‌سرخ دانمارک، ایسلند و همکاری  ECHO   به میزبانی جمعیت هلال‌احمر در شهرستان بم گردهم آمده که نتیجه آن تأکید بر تأثیر هماهنگی بیشتر دستگاه‌ها و سازمان‌های داخلی و بین‌المللی در ارائه خدمات روانی و اجتماعی بود.